Poznańska Kolegiata Farna pw. św Stanisława Biskupa i Męczennika jest świątynią parafii farnej pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i Św Marii Magdaleny. Wybudowana w latach 1651 – 1701 w stylu barokowym.
Na temat pierwszych organów fary protokoły wizytacyjne z lat 1779-1781 określają je jako instrument mały utożsamiany z pozytywem i znajdujący się w złym stanie. Stan jego wymagał licznych napraw, wielokrotnie naprawiany był przez Gottloba Petera. Między innymi w 1797 roku wymienił cześć aparatu brzmieniowego, na który zużył 249 i ½ funta cyny pozyskanej ze starych piszczałek innych instrumentów.
W liście skierowanym do abpa. M. Dunina zarządcy pisali:
„mały pozytyw od czasu zniesienia Jezuitów już zrujnowany […] postradał tak, dalece
swą wartość, iż na reperacyą jego koszty ponosić próżną byłoby rzeczą”.
Ostatnie wzmianki w aktach wizytacyjnych widnieją z 14 lutego 1867roku jako „pozytyw wymagający naprawy”. Początkowo zamierzano go sprzedać kościołowi filialnemu w Głuszynie za 300 talarów. Nie jest to jednak potwierdzone z uwagi na to, że w późniejszym okresie pojawiają się ogłoszenia w prasie dot. chęci sprzedaży tego instrumentu.
Warto nadmienić, że w 1838 roku prowizorowie fary bezskutecznie czynili starania o przeniesienie z kościoła pobernardyńskiego, instrumentu zbudowanego w latach 1742-1747 przez wybitnego Michaela Englera.
W dniu 9 września 1870 roku proboszcz parafii farnej ks. Walerian Ziętkiewicz wysłał do zarządzających diecezją list o treści:
„Przesyłam w załączeniu najuniżeniey złożone na moje ręce przez pewną osobę z parafii tuteyszey 4000tal. w papierach nowego Ziemstwa, jako ofiary na wystawienie nowego organu w kościele S. Maryi Magdaleny i 200 tal. w takich że papierach, które z procentów rocznych zakupione zostały […] Z uniżoną prośbą, aby wymienione wyżey papiery z obiegu wypuścić raczył”
Darowana kwota przez „anonimową parafiankę” była prawie połową kwoty potrzebnej na budowę obecnych organów. Na temat darczyńcy na tą chwilę nie wiele wiemy oprócz tego, że dokumenty wspominają ją w sposób następujący:
„ parafianki tuteyszey pragnącej zachować anonimowość. […] dobrodziejka w latach już podeszła, pragnie mocno, aby za iey życia organy wystawione zostały”
Wydarzenie zbiegło się w czasie z likwidacją kapeli farnej, która także zgodnie z tradycją jezuicką wraz z innymi instrumentami wykorzystywała mały pozytyw do uświetniania liturgii. W latach tych proboszczem parafii farnej był ks. Walerian Zientkiewicz, znawca malarstwa, rektor Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Jego współpracownikami był Matthias Kraska – organmistrz przybyły z Wrocława i Józef Petera, przypuszczalnie to oni zgłosili kandydaturę Ladegasta. Kraska, twórca organów w poznańskim kościele św, Marcina był uczniem Ladegasta, natomiast Petera rzeczoznawcą diecezjalnym do spraw organów. Poza Ladegastem do konkursu zgłosiły się firmy Józefa Gryszkiewicza, Sauera oraz Walckera.
Z listu do Kurii czytamy:
„Powodowani iedynie tą myślą, aby organy te, wystawione odpowiednio tak pod względem zewnętrznym stylowi budowy kościoła, iako też pod względem mocy i przyiemności głosu, tak obszerney świątyni stały się ozdobą przybytku pańskiego, uważaliśmy sobie za obowiązek oddać pracę tę p. Ladegastowi […]
[…]„zawarliśmy kontrakt z najsłynniejszym po dziś dzień, nie tylko w Niemczech, ale i za ich granicami organmistrzem P. Ladegast z Weissenfels” […]
Friedrich Ladegast był jednym z najwybitniejszych budowniczych organów XIX wieku. Organy miały kosztować 5931 talarów (ostatecznie koszt zamknął się w 7951 talarach). Kontrakt na budowę został podpisany 25 maja 1872 roku. Okres budowy organów określa się na lata 1872 -1876.
W pierwszych dniach listopada 1874 roku pierwsze elementy zostały przywiezione do Poznania a montaż rozpoczęto dopiero wczesną wiosną 1876 roku. Przy pracach przy instrumencie brał udział także syn Ladegasta – Oskar. Uroczystego odbioru instrumentu dokonał 24 lipca 1876 nadzorujący prace C. Schoen. Korekty trwały jeszcze około dwóch lat polegające między innymi na usunięciu ubytków powietrza wynikających z wad konstrukcyjnych. Z tego okresu pochodzi także rachunek będący podsumowaniem wszystkich wydatków na sumę 7951 talarów.
Zanim przejdziemy do opisu instrumentu warto przypomnieć osoby organistów grających w poznańskiej farze także na wcześniejszym instrumencie.
Józef Heliński do roku 1823
Carl Birkner 1823 – 1833
Franciszek Ścigalski do 1834 jako dyrygent kapeli farnej oraz przypuszczalnie jako organista w latach 1821 – 1827
/?/ Grecki 1833-1827
Maksymilian Grecki 1858 – 1861
Wojciech Trynkowski w latach 1861 – 1876
Bolesław Dembiński 1876 -1895
Maciej Dembiński – kontrakt z 2 czerwca 1887roku (syn Bolesława)
Robert Tomys 1895 -1911
Sylwester Parzybok 1911 – 1920
Warto wspomnieć, że w latach międzywojennych mieszkał w Poznaniu Feliks Nowowiejski, który często improwizował na organach farnych. Ostatnim koncertem transmitowanym przez Polskie Radio był koncert 1 września 1939 roku.
Opis instrumentu
Wnętrze instrumentu zostało wykonane w Lipsku i w Weissenfels. Natomiast prospekt, według lipskiego architekta Oscara Mothesa został wykonany w 1875r przez poznańską firmę Józefa Zeylanda a dokładnie przez snycerza Teodora Glogera i stolarza Synorackiego. Prace przy organach zostały zakończone 26 lipca 1876 roku. Dnia 12 września 1876 roku obowiązki pierwszego organisty podjął Bolesław Dembiński.
(źródło: Ladegast Museum, Weissenfels)
Charakterystyka instrumentu
Organy posiadają 43 głosy rozdzielone między cztery sekcje: trzy sekcje manuału w tym manuał III zamknięty w szafie ekspresyjnej i sekcje pedału.
Aparat brzmieniowy
Piszczałki – 2579 sztuk, w większości wykonane są z wysokostopowej cyny z domieszką ołowiu, antymonu, bizmutu, srebra i arsenu. Piszczałki drewniane ze szlachetnych gatunków drewna takich jak świerk, jodła syberyjska, brzoza.
Na uwagę zasługują językowe głosy swobodnie wibrujące przelotowe Oboe 8` i Aeolina 16`.
Mechanizm gry i rejestrów
Organy posiadają mechaniczną, ułożoną promieniście, trakturę gry i rejestrów złożoną z drewnianych cięgien, kątowników i wałków skrętnych. Dla manuału II głównego w celu ułatwienia gry zastosowano mechanizm Dźwigni Barkera zabudowany w szafie za stołem gry.
Stół gry centralnie wmontowany w cokół szafy organowej. Okładziny klawiszy diatonicznych wykonane są z kości woła południowo amerykańskiego. Klucze rejestrowe wykonane typowo dla XIX wiecznej sztuki organmistrzowskiej – posiadają porcelanowe tabliczki z opisem głosów.
Mechanizm powietrzny
Na mechanizm powietrzny instrumentu składają się dmuchawa cichobieżna napędzana 3 fazowym silnikiem elektrycznym zabudowana w skrzyni dźwiękoszczelnej mieszczącej się w pomieszczeniu obok. Czerpnia znajduje się w głównej nawie świątyni. Miech główny skórzany, podwójnie fałdowany umieszczony po lewej stronie szafy organowej wyposażony w mechaniczną regulację ciśnienia oraz miech pomocniczy dla sekcji manuału III. System drewnianych kanałów powietrznych o przekroju prostokątnym. 10 oryginalnych dębowych wiatrownic klapowo – zasuwowych, oraz sperrwentyle.
Prospekt
Przepiękny jednosekcyjny, siedmio osiowy prospekt w stylu neoregencyjnym osadzony na cokole zdobionym płycinami, zwieńczony gzymsem. Prospekt podzielony na dziesięć pól piszczałkowych. Wieżyczka centralna dwukondygnacyjna dzielona polami mieści piszczałki głosów Principal 16` manuału II i Principal 8` manuału I.
Wieżyczka centralna wsparta na ornamentalnej konsoli, zwieńczona półkolistym gzymsem. Pola piszczałkowe we wszystkich segmentach z wyjątkiem pól skrajnych mają formę półkolistych arkad. Prostokątne pola skrajne mieszczą piszczałki głosu Principal 8` sekcji pedału. Pola wież bocznych prostokątne, mieszczą największe piszczałki głosu Principal 16` manuału II. Wieże boczne wsparte na zdobionych konsolach. Wieże zdobione postaciami muzykujących aniołów. Pola piszczałkowe zdobione kotarkami – w górnej kondygnacji wieży centralnej, w dolnych kondygnacjach w formie lambrekinu. Na lizenach charakterystyczne dla okresu regencji kampanule. Prospekt flankowany uszakami w formie kratownic i wolu, malowany na kolor jasnobrązowy komponujący z wnętrzem. Zdobienia snycerskie złocone.
Wewnątrz prospektu znajdują się inskrypcje: w centralnej części pod rzeźbą anioła wyryty napis „AD 1875”, poniżej na prawym zdobieniu snycerskim wyryty napis „z Fabryki Józefa Zeylanda w Poznaniu 1875” na lewym wyryty napis „T. Gloger Snycerc.”
W części wewnętrznej prawej wieży na zdobieniu snycerskim napis wykonany białą farbą: „1950r” prawdopodobnie z podpisem.
W wewnętrznej części lewej wieży pod aniołem wieńczącym tabliczka z napisem „Synoracki Stolarz 16/12 1875”
Wewnętrzna część prospektu na poziomie sekcji Oberwerk wpisy: organista 15.IX.1949, 19.XII.53, 54.
Brzmienie
O kształcie brzmienia decyduje zachowany, oryginalny, harmonijnie połączony późnobarokowo – wczesnoromantyczny styl niemiecki. Charakterystyczną, niepowtarzalną szatę dźwiękową cechuje indywidualizm, szlachetność barwy poszczególnych głosów, dynamika, wybrzmienie w pełni kolorów tonalnych, oraz stopliwość brzmienia tutti.
Naprawy, konserwacje
O nowy instrument należycie dbano, co 7 lat dokonywano gruntownego czyszczenia, również regularnie strojono.
1898 – remont, wyczyszczenie i nastrojenie organów przeprowadzony przez Ignacego Gryszkiewicza.
1905 – wymieniono oryginalne piszczałki głosu Gambe 8` oraz część piszczałek głosu Posaune 16`. Przeniesiono miech magazynowy do pomieszczenia obok. Gruntownej regulacji wymagała traktura a cały instrument wymagał wyczyszczenia . Prace wykonał zakład organmistrzowski Franza Tomińskiego.
24 września 1911 na ręce proboszcza wpłynął kosztorys przygotowany przez Józefa Stanisławskiego określający zakres prac: gruntowne czyszczenie, wyklejenie, regulowanie. Zakończenie prac poświadczone 12 października 1911roku przez organistę farnego. Z Józefem Stanisławskim
podpisano także kontrakt na systematyczne strojenie i naprawy.
1917 – ostatnie dni lipca, piszczałki prospektu zostały wymontowane i przeznaczone na cele militarne. Przed ich wymontowaniem organmistrz Albert Polcyn wykonał szkic prospektu, który jest zbieżny z oryginalnym, XIX-wiecznym rysunkiem zachowanym w muzeum Ladegasta w Weissenfels.
1920 – 1923 – kontrakt na strojenie organów – Józef Stanisławski
1927 – prospekt uzupełniono piszczałkami cynkowymi podczas prac renowacyjnych, które były prowadzone przez firmę wspomnianego już Alberta Polcyna z Poznania.
1928 – przeprowadzono elektryfikację instrumentu.
Ostatni kontrakt przed rokiem 1939 podpisany został z organmistrzem Emmanuelem Filipowskim (zakres prac oraz data kontraktu autorowi opracowania nieznany)
Okres po II Wojnie – po zniszczeniach dokonanych przez działania wojenne organy remontował zakład organmistrzowski Bronisława Cepki z Popowa k. Wronek. Podczas remontu nie dokonano żadnych przeróbek.
2000 – 2001 duże przedsięwzięcie renowacyjno – restauratorskie, piszczałki prospektowe wymieniono na wysokostopowe odlane z angielskiej cyny.
Dyspozycja instrumentu
Manual I Oberwerk
Quintatön 16′
Principal 8′ [ *1 ]
Salicional 8′
Rohrflöte 8′
Flöte travers. 8′
Octave 4′
Flöte minor 4′
Naßat 2 2/3′
Waldflöte 2′
Progressiv harmonica. 2-4 fach
Oboe 8′
Manual II Hauptwerk
Bordun 16′
Principal 16′ [ *1 ]
Principal 8′ [ *1 ]
Flöte 8′
Gambe 8′ [ *2 ]
Doppelflöte. 8′
Octave 4′
Gemshorn 4′
Quinte 2 2/3′
Octave 2′
Mixtur 5 fach
Cornett 3 fach
Trompete 8′
Manual III Schwellwerk
Lieblich Gedackt. 16′
Lieblich Gedackt. 8′
Viola d’amour 8′
Flauto dolce 8′
Salicional 4′
Octavflöte. 4′
Piccolo 2′
Harmonia aetherea 3 fach
Aeoline 16′
Pedal
Untersatz 32′
Subbaß 16′
Principalbaß 16′
Violon 16′
Principal Baß 8′ [ *1 ]
Cello 8′
Baßflöte 8′
Naßat 5 1/3′
Octave 4′
Posaune 16′
Dodatkowe urządzenia
Ventil M1, Ventil M2, Ventil M3, Man Coppel 1, Man Coppel 2, Pedal Coppel, Tremulant (do III Man),
Zakres tonowy manuałów C-f „`
Zakres tonowy klawiatury pedału C-d `
Traktura gry i rejestrów mechaniczna.
Mechanizm dźwigni Barkera dla manuału II pracujący pod ciśnieniem 85WS.
10 wiatrownic klapowo zasuwowych o wymiarach:
2 wiatrownice Hauptwerku 1880 x 1360mm
2 wiatrownice Oberwerku 1750 x 1130mm
2 wiatrownice Schwellwerku 1640 x 1980mm
2 wiatrownice sekcji przedniej pedału 1750 x 1320mm
2 wiatrownice sekcji tylnej pedału 2600 x 340mm
Ciśnienie w wiatrownicach: pedałowych – 85 mmWS, manuałowych – 75 mmWS
Wysokość stroju: a1=440 Hz (przy 18oC)
Instrument posiada dwa miechy.
Wymiary instrumentu: szerokość 8,5m; wysokość 7m
[ *1 ] Piszczałki głosu Prinzipal stojące na prospekcie uzupełniane w roku 1927 przez A. Polcyna zastąpione rekonstruowanymi w latach 2000/2001 przez A. Schuke – wykonane z 98% cyny angielskiej.
[ *2 ] Piszczałki głosu Gambe 8` wymienione w roku 1905 przez F. Tomińskiego zastąpione zrekonstruowanymi przez A. Schuke wg wzoru w Szwerinie w latach 2000/2001.
Rozmieszczenie poszczególnych sekcji w przestrzeni szafy organowej. (schemat uproszczony)
1 Sekcja piszczałek manuału II głównego
2 Sekcja piszczałek manuału I
3 Sekcja piszczałek manuału III
4 Szafa ekspresyjna manuału III
5 Sekcja piszczałek pedału dzielona na sekcję C i Cis (rys 1)
6 Stół gry z dźwignią Barkera
7 Miech pomocniczy
8 Klapy szafy ekspresyjnej manuału III (rys 1)
9 Prospekt organów (rys 1)
Ustawienie głosów na wiatrownicach, materiał wykonania, charakterystyka.
Wiatrownice Manuału I
Oboe 8` – rezonatory ze stopu cyny
Progressiv harmonica 2-4fach – stop cyny
Waldflote 2` – stop cyny, koniczny
Flote minor 4` – stop cyny, C – e„ kryty, dalej otwarty
Nassat 2 2/3` – stop cyny, C – gis kryty, dalej otwarty
Octave 4` – stop cyny, C w prospekcie
Flote travers 8` – drewniany, f „ – f „` stop cyny
Rohr flote 8` – C – H drewniany, dalej wykonany ze stopu cyny
Salicional 8` – stop cyny, koniczny
Quintaton 16` – C – H drewniany, dalej wykonany ze stopu cyny
Prinzipal 8` – stop cyny, C – f ` w prospekcie, fis` – f „` wewnątrz
Wiatrownice Manuału II.
Trompete 8` – rezonatory wykonane ze stopu cyny
Cornett 3fach – stop cyny
Mixtur 5fach – stop cyny
Octave 2` – stop cyny
Quinte 2 2/3` – stop cyny, koniczny
Gemshorn 4` – stop cyny, koniczny
Octave 4` – stop cyny
Doppelflote 8` – drewniany, kryty
Gamba 8` – stop cyny
Flote 8` – drewniany
Bordun 16` – C – h drewniany, dalej wykonany ze stopu cyny
Prinzipal 8` – stop cyny, C – H w prospekcie, c – f „` wewnątrz
Prinzipal 16` – stop cyny, C – h w prospekcie, c` – f „` wewnątrz
Wiatrownice Manuału III
Viola d`amour 8` – stop cyny, C – F kryty, Fis – f „` otwarty, wąska menzura
Lieblich Gedackt 16` – C – h drewniany, największe 4 piszczałki pojedyńczo gierowane, dalej wykonane ze stopu cyny
Flauto dolce 8` – drewniany, C – F kryty, dalej otwarty
Lieblich gedackt 8` – C – H drewniany kryty, dalej wykonany ze stopu cyny, kryty
Octave 4` – drewniany, f „ – f „` wykonany ze stopu cyny
Salicional 4` – stop cyny, koniczny
Piccolo 2` – stop cyny, koniczny
Harmonia aetherea 3fach – stop cyny
Aeolina 16` – rezonatory wykonane ze stopu cyny
Wiatrownice Pedału
Wiatrownice tylne
Prinzipal 16` – drewniany
Untersatz 32` – drewniany, C – D otwarty 16`, Dis – d` kryty 32`
Wiatrownice przednie
Posaune 16` – rezonatory drewniane
Octave 4` – stop cyny
Nassat 5 1/3` – drewniany
Bassflote 8` – drewniany, kryty
Cello 8` – drewniany
Violon 16` – drewniany
Subbass 16` – drewniany, kryty
Prinzipal 8` – stop cyny, C – cis w prospekcie, d – f ` wewnątrz
Rozmieszczenie głosów pryncypałowych w prospekcie
A – sekcje manuału II – Hauptwerk głos Prinzipal 16` i Prinzipal 8`
B – sekcje manuału I – Oberwerk głos Prinzipal 8`
C – sekcje pedału – głos Prinzipal 8`