Od 1992 z inicjatywy p. Grzegorza Celińskiego, który od 1987r gra na tym instrumencie oraz p. Elżbiety Karolak – profesor Akademii Muzycznej im. I. Paderewskiego w Poznaniu – prowadzącą klasę organów, organizowane są koncerty.
Celem tego przedsięwzięcia było zdobycie środków na gruntowny remont, połączony z przywróceniem oryginalnego brzmienia wspaniałych organów. Muzycy występujący społecznie zebrali ponad 200 tyś złotych.
Przed przystąpieniem do renowacji, sporządzenia dokumentacji organoznawczo-inwentaryzacyjnej podjął się w 1994r ks. prof. Jan Chwałek z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
W wyniku starań Towarzystwa Przyjaciół Fary środki w wysokości 630 tyś złotych na remont organów przekazała Fundacja Współpracy Polsko Niemieckiej. W drodze przetargu wyłoniono dwie profesjonalne firmy organmistrzowskie Alexander Schuke z Poczdamu oraz Firma Organmistrzowska Marka Cepki z Popowa k. Wronek.
W ocenie organmistrzów, dokonujących wstępnej analizy stanu technicznego przed renowacją zapisano
„niezwykle cenny zabytek sztuki instrumentalnej o kondycji technicznej pozwalającej na klarowne odtworzenie stanu pierwotnego”
Niewiele instrumentów zachowało się w stanie oryginalnym. Po renowacji poznańskiego eksponatu, można korzystać z niego jako wzorca do uzupełniania brakujących rejestrów w innych rekonstruowanych instrumentach tego organmistrza.
Zwrócono także uwagę na następujące problemy:
silne zabrudzenie,
ślady drewnojadów,
wadliwe działanie traktury,
nierówność brzmienia,
niefunkcjonowanie głosów pedału Untersatz 32`, Prinzipal 16`,
ubytki w głosach językowych przelotowych,
nieszczelność kanałów powietrznych,
zły stan miecha głównego,
zużyta dmuchawa,
próby niefachowych napraw.
Kompleksowa, dokładna renowacja rozpoczęta w 2000r objęła wszystkie mechanizmy, naprawę wszystkich piszczałek, w tym wymianę i uzupełnienie ich części. Całkowitą odnowę szafy organowej – przede wszystkim przywrócono pierwotną kolorystykę prospektu.
Nowe piszczałki metalowe wykonano w Niemczech z 98% cyny angielskiej z dodatkami takimi jak ołów, bizmut, srebro, arsen i antymon. Nad piszczałkami drewnianymi pracowano w Polsce w firmie M. Cepki, do renowacji użyto drewno szlachetnych odmian świerku, dębu, modrzewia, jodły syberyjskiej.
Zastosowano również skórę do wykonania nowych miechów i elementów wiatrownic.
Wszystkie prace były wykonywane zgodnie z zasadami dawnej XIX wiecznej sztuki organmistrzowskiej.
Prace ukończono 11 października 2001r. Koncert inauguracyjny na nowo odrestaurowanych organach wykonał prof. Wolfgang Zerer 13 listopada 2001r .
Szczegóły renowacji
1. Odnowienie zabytkowej szafy organowej
Polegało przede wszystkim na wyczyszczeniu i odtworzeniu oryginalnego jasnobrązowego koloru oraz wykonaniu złoceń i uzupełnieniu ubytków.
W świątyni odnowiono tylne przęsło nawy głównej, retusz malowideł ściennych, złoceń, naprawy podłogi na emporze chóru. Dokonano także renowacji pomieszczenia przylegającego do empory.
2. Renowacja zespołu brzmieniowego
Odnowienie piszczałek drewnianych wymagało rutynowych zabiegów konserwacyjnych, gdzie było tylko możliwe zachowano oryginalną substancję drewna, uzupełniono ubytki, usunięto drewnojady, oraz zakonserwowano.
Podstawę prac stanowiły doświadczenia w zakresie renowacji instrumentów Ladegasta na terenie Niemiec oraz dokumenty dźwiękowe sporządzone przed demontażem. Dokonano rekonstrukcji głosu smyczkującego Gambe 8` w Hauptwerku i rejestrów językowych. Wyrównano brzmienie i nastrojono zgodnie z pierwotną wysokością stroju a1=440Hz przy temp. 18stC
3. Wiatrownice
Zdemontowano 10 oryginalnych wiatrownic dębowych. Wszystkie otwarte fugi uszczelniono zalewając klejem kościanym na gorąco. Szpunty kanceli tonowych uszczelniono wklejając kliny dębowe, zasuwy i deski zamykające na nowo uszczelniono jagnięcą skórą. Dodatkowo wykonano filcowe uszczelnienia dla trzonów piszczałek. Na dolnych częściach wiatrownic wykonano nacięcia zabezpieczające przed pękaniem.
4. Miechy i kanały powietrzne
Podczas analizy budowy w czasie przygotowań do renowacji okazało się, że miech główny znajdował się oryginalnie częściowo w organach. W trakcie przebudowy przeniesiono go do pomieszczenia obok.
Obecny miech (podwójnie fałdowany) został zrekonstruowany, znajduje się jak pierwotnie, w organach po lewej stronie szafy. Miech główny klejono i na nowo oskórowano. Uszczelniono także i oczyszczono miech pomocniczy dla manuałów, przywrócono działanie sperwentyli.
Ciśnienie powietrza w tym miechu wynosi 75mm WS.
Przebudowano system kanałów, oczyszczono je i pomalowano. Do stabilizacji ciśnienia zamontowano samoregulujący wentyl dławiący. Powietrze do instrumentu zasysane jest z głównej nawy kościoła.
5. Traktura gry
Odnowienie wymagało rozmontowania wszystkich rozdzielaczy kątowych na ich osiach i wyjęcie kątowników.
Oczyszczono korozję oraz wymieniono stare oskórowania. Nawiercenia na osiach na nowo wycentrowano i w całości oskórowano. Rozdzielacze kątowe wyposażono w nowe osie. Drewniane zbieracze kątowe zniszczone przez drewnojady zrekonstruowano wg oryginalnych wzorów. Oczyszczono osie metalowe, brakujące uzupełniono, wszystkie zaopatrzono w nowe nakładki skórzane. Zniszczone przez drewnojady i brakujące łożyska odtworzono wg oryginałów. Nawiercenia kątowników zaślepiono i na nowo wiercono w celu poprawienia precyzji działania mechanizmu. Wszystkie osie wykonane oryginalnie ze stali pokryto 3,5 mm warstwą fosforo-brązu w celu uniknięcia korozji.
Abstrakty połamane odtworzono wg oryginałów. Wszystkie okładziny skórzane, i druty odnowiono.
Powierzchnie tarcia w listwach poddano grafitowaniu. Bolce mechaniczne w miarę potrzeby odrestaurowano i zaopatrzono w nowe metalowe osie. W mocowaniach wałków skrętnych pedału uszczelniono na gorąco rysy powstałe w wyniku pęknięcia. Otwory w łożyskach powiększono do 4mm. Listwy grzebieniowe traktury manuału I na nowo oskórowano. Wszystkie ramiona traktury przetestowano.
6. Dźwignia Barkera
Mechanizm ułatwiający grę na manuale głównym został całkowicie zdemontowany i oczyszczony. Oskórowanie mieszków wymieniono jedynie w niezbędnych przypadkach. Wszystkie elementy mechanizmu odrestaurowano i dopasowano. Niektóre elementy mocno zniszczone zrekonstruowano.
Mechanizm dźwigni pracuje pod ciśnieniem powietrza 85mm WS.
7. Traktura rejestrów
Czysto mechaniczna złożona z długich kluczy, kątowników i cięgieł została całkowicie odnowiona.
Cięgła podklejono i uzupełniono. Zniszczone manubria zabejcowano, pokryto szelakiem i wypolerowano.
Na prowadnicach rejestrowych uzupełniono ubytki i zarysowania a następnie wypolerowano.
Z metalowych kątowników oczyszczono rdzę i zabezpieczono warstwą wosku ochronnego.
8. Stół gry, klawiatury manuałowe i klawiatura pedału.
Wbudowany w przednią ścianę cokołu prospektu stół gry posiada porcelanowe małe tabliczki z numeracją głosów, które zniszczone zostały zastąpione nowymi. Na manubriach odnowiono porcelanowe szyldy z nazwami głosów.
Klawiatury manuałów – dźwignie jednoramienne zdemontowano, oczyszczono, i usunięto pokrywające je tworzywo sztuczne. Kloce i dzwignie zastąpiono bukowymi i na nowo nawiercono. Wszystkie otwory oskórowano. Klawisze pokryto okładziną kościaną z kości wołu. Oprawę klawiatur pokryto czarną bejcą, szelakiem i roztworem grafitu. Wszystkie wyściełania filcowe wymieniono.
Klawiatura pedału znacznie zużyta przez granie została zdemontowana, górne klawisze pokryto drewnem dębowym o grubości 15mm, dolne drewnem o grubości 10mm.
Wymieniono całkowicie wyściełanie prowadnic klawiszy oraz oskórowanie końcówek.
9. Dodatkowe prace
Sperwentyle jedynie częściowo fukcjonujące ze względu na pozrywane połączenia, oskórowano na nowo, odrestaurowano mechaniczne połączenia oraz zrekonstruowano brakujące części.
Tremulant – mechanizm częściowo zachowany, sam tremulant nie, Zrekonstruowano części mechanizmu wg wzoru w Szwerinie i zamontowano w kanale manuału III.
Żaluzję Schwellwerku – zrekonstruowano mechanizm wg oryginału. Klapy żaluzji na nowo uszczelniono.
Cięgło Kalkant – nie przywrócono sprawności działania, zabezpieczono jedynie zachowane pozostałości. Manubrium w stole gry otrzymało nową tabliczkę.
Odnowiono ławkę organową, chodniki i drabiny wewnątrz instrumentu.
Tekst na podstawie Pracy Specjalnej Elżbiety Karolak pt. Przywrócone piękno instrumentu Ladegasta.
zawartej w tomie XII Organy i Muzyka Organowa, Wydawnictwo Akademii Muzycznej w Gdańsku 2003. str: 205-212.
Fot. 1-2 Ze zbiorów Organmistrzostwo Marek Cepka.
Fot 3-10 Ze zbiorów Alexander Schuke Orgelbau.